آیه 63 سوره حج

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ (63)

«1». تفسير منهج الصادقين (چ سوّم- اسلاميّه) ج 6، ص 189، به نقل از احقاق.

جلد 9 - صفحه 87

و نيز به جهت بيان قدرت كامله خود مى‌فرمايد:

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ‌: آيا نديدى و ندانستى (استفهام به جهت تقرير است) يعنى البته ديده و دانسته‌اى بدرستى كه خداوند متعال به قدرت كامله خود، أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً: نازل فرمود از جانب آسمان يا از ابر آب باران را، فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً: پس گشت زمين سبز گشته به گياه بعد از پژمردگى و خشكى.

نكته: عدول از صيغه ماضى كه آن «اصبحت» است به مضارع، به جهت دلالت است بر بقاى اثرى باران مدت متمادى، يعنى پيوسته زمين به سبب باران سبز و خرم است.

إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ: بدرستى كه خداى تعالى لطف كننده و آگاه است به حال رزق و مرزوق، يعنى رسيده است لطف و فضل او به جميع آفريدگان كه از جمله آن رويانيدن گياه باشد تا ايشان را روزى دهد از آن، دانا است به حال روزى داده شده، يا رسيده است علم سبحانى به دقائق همه اشياء و تدابير امور كه بر غير او متعذر است علم به آن و آگاه به مصالح و منافع همه بندگان. يا لطيف است به ارزاق بندگان كه روزى بر وجهى به ايشان مى‌رساند كه از آن گمان ندارند و آگاه است به آنچه در قلوب بندگان است.

أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ (63) لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (64) أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ وَ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ (65) وَ هُوَ الَّذِي أَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ (66)

ترجمه‌

- آيا نديدى كه خدا نازل نمود از آسمان آب را پس ميگردد زمين سبز همانا خدا باريك بين آگاه است‌

مر او را است آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و همانا خدا هر آينه او است بى‌نياز ستوده‌

آيا نديدى كه خدا رام كرد از براى شما آنچه را در زمين است و كشتى را كه ميرود در دريا بفرمان او و نگاه ميدارد آسمانرا از آنكه بيفتد بر زمين مگر بدستور او همانا خدا بمردم هر آينه با رأفت و مهربان است‌

و او است آنكه زنده كرد شما را پس ميميراند شما را پس زنده ميكند شما را همانا انسان هر آينه ناسپاس است.

تفسير

- خداوند براى تقرير و اثبات نعمت و قدرت خود بر بندگان سؤال فرموده كه آيا نديدى كه خداوند باران رحمت بيحساب خود را از آسمان سرازير فرموده تا در بسيط زمين فرش زمرّدين بگستراند و اينكه از صيغه انزل كه ماضى است بتصبح كه مضارع است عدول فرموده براى دلالت بر تجدّد و حدوث خرّمى است در زمانى بعد از زمانى و اخيرا اشاره فرموده بمقام لطف و مرحمت خود نسبت به بندگان و احاطه علميّه بر دقائق و رموز و آگاهى خود از هر امر آشكار و مرموز و مخلوق و مملوك او است بملكيت حقّه حقيقيّه آنچه در آسمانها و زمين است و

جلد 3 صفحه 620

همه آنها بخدا نيازمندند و او از همه بى‌نياز و او است مستوجب حمد و مستحق ثنا در ذات و صفات و افعال و نيز پرستش فرموده براى تقرير از تسخير موجودات ارضيّه از قبيل حيوانات سوارى و باركش و غيرها كه خداوند آنها را رام و ذليل فرموده براى انسان كه از منافع گوناگونشان استفاده و شكر گذارى نمايند و از تسخير كشتيها براى انسان كه بأمر و فرمان الهى در دريا سير ميكنند باراده و اختيار كشتيبان بنابر آنكه و الفلك عطف بما فى الارض شود ولى محتمل است عطف بر اللّه باشد و بنابراين مراد آنستكه آيا نديدى كشتى را كه سير ميكند در دريا بفرمان خدا و كلمه فلك ممكن است مفرد باشد و محتمل است جمع و در صورت افراد هم واحد و جمع در آن يكسان است مانند ساير اسماء اجناس و خداوند حافظ و نگهدار آسمان و موجودات علويّه است از آنكه سقوط نمايند و بيفتند بر زمين مگر آنكه خواسته باشد خدا كه البتّه در آنحال سقوط خواهند نمود و در اكمال از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه بعد از ذكر اسماء شريفه ائمه اثنى عشر فرمود و كسيكه منكر آنها يا يكى از آنها شود منكر من شده بواسطه وجود ايشان نگهميدارد خدا آسمانرا از آنكه بيفتد بر زمين مگر بفرمان او و بوجود ايشان باز ميدارد زمين را از آنكه بيندازد اهلش را و اين براى كمال رأفت و رحمت خداوند است بر بندگان و او آنچنان كسى است كه زنده كرد بدوا مردم را از خاك و خوراك و نطفه مرده و بعدا ميميراند آنها را و باز در آخرت زنده ميكند براى پاداش اعمال ولى آدميزاد بالطّبع كفران نعمت خدا را مينمايد و متمايل بمعصيت و ناسپاسى است با آن كه نعم او ظاهر است ..

أَ لَم‌ تَرَ أَن‌َّ اللّه‌َ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً فَتُصبِح‌ُ الأَرض‌ُ مُخضَرَّةً إِن‌َّ اللّه‌َ لَطِيف‌ٌ خَبِيرٌ (63)

آيا نمي‌بيني‌ محققا خداوند متعال‌ نازل‌ مي‌فرمايد ‌از‌ طرف‌ بالا آب‌ ‌را‌ ‌پس‌ صبح‌ مي‌كني‌ زمين‌ ‌را‌ سبز و خرم‌ محققا خداوند دقيق‌ ‌است‌ كارهاي‌ ‌او‌ و خبير ‌است‌ بتمام‌ خصوصيات‌ امور.

(أَ لَم‌ تَرَ): استفهام‌ تقريري‌ ‌است‌ ‌يعني‌ البتّه‌ مشاهده‌ مي‌كني‌ و معاينه‌ مي‌نمايي‌ ‌که‌‌-‌ (أَن‌َّ اللّه‌َ أَنزَل‌َ مِن‌َ السَّماءِ ماءً): قدرت‌ نمايي‌ الهي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ چون‌ ربع‌ كره زمين‌ ‌از‌ كره آب‌ بيرون‌ ‌است‌ ‌که‌ ربع‌ مسكونش‌ مي‌نامند و آب‌ بسطح‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ نمي‌رسد خداوند بتابش‌ خورشيد ‌بر‌ كره آب‌ آب‌ ‌را‌ بخار مي‌كند و بطرف‌ بالا مي‌برد. و ادخنه‌ ‌هم‌ ‌از‌ روي‌ كره زمين‌ بصورت‌ دخان‌ بالا مي‌رود، و چون‌ طرف‌ بالا هواي‌ سرد ‌است‌ ‌اينکه‌ أبخره‌ و أدخنه‌ بهم‌ ملصق‌ مي‌شوند تشكيل‌ ابر مي‌دهند ‌در‌ واقع‌ آب‌ و نار و هوا بهم‌ التصاق‌ پيدا مي‌كنند و بواسطه تموج‌ هوا ‌اينکه‌ غمام‌ و

جلد 13 - صفحه 332

ابرها ‌را‌ حركت‌ مي‌دهد بهر نقطه ‌که‌ مأمور ‌است‌، و ‌اينکه‌ سه‌ عنصر ‌از‌ ‌هم‌ جدا مي‌ شوند عنصر ناري‌ بطرف‌ بالا مي‌رود و عنصر هوايي‌ ‌در‌ مركز وسط ‌که‌ كره هوايي‌ ‌است‌ داخل‌ ميشود و عنصر آبي‌ بطرف‌ سفلي‌ نازل‌ مي‌شود و حين‌ نزول‌ ‌اگر‌ هوا سرد ‌باشد‌ تشكيل‌ برف‌ مي‌دهد و ‌اگر‌ ‌در‌ وسط سرد ‌باشد‌ تشكيل‌ تگرگ‌ مي‌دهد و ‌اگر‌ ملايم‌ ‌باشد‌ تشكيل‌ مطر باران‌ مي‌دهد، و اينها ‌در‌ اعماق‌ زمين‌ وارد مي‌شوند ‌که‌ آب‌ چاهها و چشمه‌ها ‌از‌ ‌اينکه‌ قسمت‌ ‌است‌، و دانه‌ها و اصول‌ اشجار ‌که‌ ‌در‌ زير خاك‌ پنهان‌ شده‌اند ‌از‌ ‌اينکه‌ آب‌ بهره‌برداري‌ مي‌كنند و رشد مي‌كنند، و ‌از‌ زمين‌ خارج‌ ميكنند اشجار و اثمار ‌را‌.

(فَتُصبِح‌ُ الأَرض‌ُ مُخضَرَّةً): سبز و خرم‌ و فواكه‌ و حبوبات‌ و ساير ‌ما يحتاج‌ انسان‌ ‌را‌ توليد ميكنند.

(إِن‌َّ اللّه‌َ لَطِيف‌ٌ): ريزكار ‌است‌ ‌با‌ أعلا درجه دقت‌ (خَبِيرٌ): بتمام‌ جزئيات‌ موافق‌ حكمت‌ ‌با‌ خبر ‌است‌.

]

(آیه 63)- نشانه‌های خدا در صحنه هستی! در آیات گذشته، سخن از قدرت بی‌پایان خداوند و حقانیت او بود، در اینجا نشانه‌های مختلفی از این قدرت گسترده و حقانیت مطلقه را بیان می‌کند.

نخست می‌گوید: «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرستاد و زمین (خشکیده و مرده) به واسطه آن سبز و خرّم می‌گردد»؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ

ج3، ص230

السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً).

زمینی که آثار حیات از او رخت بر بسته بود و چهره‌ای عبوس و زشت و تیره داشت با نزول قطرات حیات بخش باران، زنده شد و آثار حیات در آن نمایان گشت و لبخند زندگی در چهره او آشکار.

آری «خداوندی (که به سادگی این همه حیات و زندگی می‌آفریند) لطیف و خبیر است» (إِنَّ اللَّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ).

خداوند به مقتضای لطفش باران را می‌فرستد، و به مقتضای خبیر بودنش اندازه‌ای برای آن قائل است که اگر از حد بگذرد سیل است و ویرانی، و اگر کمتر از حد باشد خشکسالی و پژمردگی و این است معنی لطیف بودن و خبیر بودن خداوند.